EŞCİNSEL UÇUŞ EKİPLERİ

Askeri havacılığın özel koşulları nedeniyle, kendi kültürel ve operasyonel bakışına uygun yönergeleri vardır. Her ülke kendi uçuş ekiplerinin arasında eşcinsellere yer verip vermeyeceğine, hangi tür davranışların uçuştan ve ordudan ihraç gerekçesi sayılacağına kendisi karar verir. Havacılığın savaşa hazırlık ve savaş için yapıldığı askeri ortamlarda ordular eşcinselliği, kendi rasyoneli içinde haklı gerekçelerle uygun görmez ve ihraç sebebi sayar. Ancak bu konuda sivil havacılık yönergeleri oldukça esnektir. JAA (EASA), FAA ve ICAO yönergeleri, tıbbi ve psikiyatrik bir bozukluk düzeyinde olmadıkça ve uçuş emniyetini riske edecek davranış bozuklukları tespit edilmediği sürece, cinsel kimlik ‘farklılığı’ gösteren uçuş ekiplerini uçuşa elverişsiz saymaz. Psikiyatri bilimi de önceleri ‘sapkınlık’ kategorisinde gördüğü eşcinselliğe 1970’li yıllardan itibaren ‘normal dışı, ama hastalık değil’ olarak bakmaktadır ve hastalık sınıflandırmaları dışına almıştır. (Sapkınlık/sapıklık durumları ayrıca tanımlanmıştır). 2017 yılında bir Türk havayolu şirketi uçağında yayınlanan ‘Modern Family’ dizisinde yer alan ‘gay’ sözcüğünün ‘sapkın’ olarak çevrildiği ortaya çıkmış ve kamuoyundan tepkiler gelmişti (1).    

Yetişkin insanlar arasında eşcinsellik oranının yaş gruplarına ve ülkelere göre çok değişmekle birlikte yüzde 1-10 arasında olduğu söylenebilir. Bazılarının kendilerini gizleme eğilimi yüzünden istatistiklere yansımayan kişilerle birlikte bu oranların biraz daha fazla olabileceği tahmin edilebilir. Eşcinsellerin PPL (Private Pilot License), CPL (Commercial Pilot License) ve ATPL (Airline Transport Pilot License) almalarının önünde yasal bir engel yoktur. Düzen bozucu davranış sorunlarının ön plânda olduğu durumlarda, psikiyatrik bir tanı da yoksa idari ve disiplin kararlarıyla iş akitleri feshedilebilir (2). Cinsel kimlik sorunu olan kişilerin ikincil tıbbi ve psikiyatrik bozuklukları söz konusuysa ve hormon kullanımına ait semptomlar veya performansı bozan yan etkiler varsa, tıbbi sertifikasyon için elverişsizlik kararı verilir.

HIV(+) pilotlar: Antiviral ilaç kullanmadan semptom göstermeyen ve AIDS tanısı almayanlar kontrollü olarak uçabilirler; ancak bu konu da tartışmalıdır. FAA’in 1997 yılına kadar olan uygulamasında, antiviral ilaç kullanan HIV(+) pilot ve hava trafik kontrolörleri FAR 67.113, 213 ve 312’ye göre tıbbi sertifikasyon alamamaktaydılar. 1997 yılı Kasım ayından itibaren, erken dönemde tespit edilip iyi tedavi görmüş ve semptomları kaybolmuş kişilere uçuş verilmeye başlanmıştır. Ancak klinik bilişsel değerlendirme, nörokognitif testler (Cog-Screen Aeromedical Edition) ve ayrıntılı laboratuvar tetkikleri yapılması gerekli görülmektedir (3). FAA, 2000 yılında FAR 67.401’e göre ilaç tedavisi altındaki 39 HIV(+) pilota uçuş vermiştir. JAA, birden fazla pilotlu uçaklarda uçuş izni vermektedir. İngiliz Sivil Havacılık Otoritesi (CAA) ise, bu kişilerin tedavi prosedürünü ve inkapasitasyon riskini göz önünde bulundurarak tıbbi sertifikasyon koşullarını değerlendirmektedir (4).

AIDS tanısı varsa: Eşcinselliğe özgü bir hastalık olmamakla birlikte AIDS, eşcinsellerle yakın çalışan kişileri tedirgin eden bir durumdur. HIV(+) ve AIDS tanısı konan insanların yüzde 90’ı er geç nörolojik bozukluklar, HIV ensefalopatisi ve AIDS demansı gösterir. AIDS tanısı alan pilotların uçuştan muaf tutulması konusunda konsensüs vardır. Ama bugün artık olgu bazında değerlendirilme yapılarak uygun görülen pilotlara uçuş verilebileceği düşünülmektedir. Kuramsal olarak tipik semptomların varlığı, tedavi tipi ve yan etkileri, nörolojik ve psikiyatrik bozuklukların olup olmadığı gibi parametrelere bakılarak karar verilmesi gereği vurgulanmaktadır. Ama bugüne kadar FAA’in böyle bir onay verdiği kişi olmamıştır (5).

Cinsiyet değiştirenler: Transseksüalite, kadın bedenindeki erkeklerin ya da erkek bedenindeki kadınların operasyon ve hormon alarak hissettikleri cinsel kimliğe kavuşmaları durumudur; bir hastalık sayılmaz. ABD’de cinsiyet değiştirme ameliyatı olan (transgender), kadın kimliği ve giysileri ile görevini yapan pilotlar vardır ve FAA tarafından uçuşlarına engel çıkarılmamaktadır (6). Ancak ameliyat sonrası aldığı hormon ilaçları ve bazı psikolojik nedenlerle uçuştan ayırılanlar da olmaktadır (7). İngiliz Hava Kuvvetlerinde erkek kimliğiyle 13 yıl pilot olarak görev yaptıktan sonra cinsiyet değiştiren bir trans, pilotluğa polis gücünde devam etmektedir (8). Türkiye’de 2018 yılında kabin memurluğu için başvuran bir erkek aday, hormon kullandığını ve ameliyatla kadın cinsine geçmek istediğini açıkça söylemiş; yapılan değerlendirmede uçuş görevleri için elverişsizlik bulunmayarak adaylığa kabul edilmiştir.

ABD’de Spironolakton ve Östradiol kullanmakta olan bir özel pilotun değerlendirildiği olgu raporunda; performansını etkileyen fiziksel veya zihinsel patoloji bulunmadığı için, tıbbi sertifikası takip koşulu ile onaylanmıştır. Takip gerekçesi, Spironolakton’un hiperkalemi, renal yetersizlik ve hipotansiyon gibi yan etkileri; keza Östradiol’un safra taşı oluşturma ve tromboembolik olayları arttırma riskleri olmasıydı. 50 yaş üstü zayıf bireyler, orşiyektomi olmuşlarsa ve hormon kullanmakta iseler, ayrıca osteoporoz takibi önerilmektedir (9).

Eşcinsellere yaklaşım: 1993 yılında Bill Clinton’un başkanlık döneminde kabul edilen ‘Sorma-Söyleme’ (Don’t ask, Don’t tell - DADT) ilkesi çerçevesinde, gay veya lezbien olduğunu açıkça söylemedikçe (ve düzen bozucu bir eylemi olmadıkça), eşcinsellere ordunun kapıları açılmıştı. 1993-2004 yılları arasında ABD Ordusundan ihraç edilen 9.488 eşcinsel erkek ve kadının yüzde 8’i önemli görevlerde bulunan kalifiye personeldi ve bunların kaybı bazı tartışmalar başlattı. Yani durumun hem insan hakları, hem de nitelikli eleman kaybı boyutları vardır ve daha esnek yaklaşılmasını gerektirmekteydi. Obama yönetimi, büyük bir sosyal değişim projesi olarak eşcinsel askerlerin orduda görev yapmalarına izin veren yasayı 2010 yılında kabul etti.

2017 yılında başkan Donald Trump ise, sayısı 15 bin kadar olan transseksüel askerlerin orduda görev yapamayacaklarına karar verdi. Ancak 2018 yılı Ocak ayında ABD Ordusunun iki Apache savaş helikopteri pilotu (Yzb. D. Hall ve Yzb. V. Franchino) West Point Askeri Akademisinde evlendi; çift düğüne askeri tören üniformalarıyla (mess dress) katıldı (10). İran’da eşcinsellerin idama mahkûm edilmeleri nedeniyle 2016 yılında Air France’ın erkek eşcinsel uçuş ekipleri, İran uçuşlarında görev almak istemediklerini açıklamıştı. Başlatılan imza kampanyasında, “eşcinsel kabin memurlarının öldürülebilecekleri ülkelere uçmayı reddetme hakkı” istendi (11).

Pratikteki zorluklar: Trans veya eşcinsel kişilerin ‘ruh sağlıklarının iyi olmadığı, davranış bozuklukları bekleneceği’ gibi söylemler önyargıların sonucu olup bilimsel değildir. Toplumların diğer kesimlerindeki insanlar gibi içlerinde psikopatlojileri olanlar da, olmayanlar da vardır. Biyolojik cinsiyetleriyle zihinsel cinsel kimlik algıları büyük çelişki içinde olanlar kimlik bunalımı (gender identity dysphoria) yaşayabilirler; ama böyle bir ikilem ve bunalım yaşamayanlar da çoktur. Süflî yapıdaki trans ve eşcinsel kişiler arasında seks işçisi olarak çalışanlar ve uyuşturucu bağımlıları olsa da, havacılık ortamlarında böylelerine pek rastlanmaz.

Eşcinsel pilotlar (efemine davranışları varsa) homofobik insanların alaycı yaklaşımlarına ve sözel tacizlerine maruz kalabilir; sonuçta kokpitte dikkat dağılması, liderlik ve otorite zafiyeti gibi CRM sorunları çıkabilir. Yadırganmayıp kabul gördükleri ortamlarda sorun yaşanmaz. Uygar batı ülkeleri de dahil olmak üzere, Dünyanın birçok ülkesinde maço gruplar eşcinsellere karşı (belki kendi bilinçdışı eşcinsel dürtülerini kovmak amacıyla) iğneleyici ve itici tutumlar gösterir. En naif örneklerden biri, gay erkeklerin cinsel eğilimlerini yansıtmak amacıyla sağ kulaklarına küpe takmalarına karşı üretilmiş ironik tekerlemedir: “Left is right, right is wrong” (Sol kulak doğru, sağ yanlıştır). Daha agresif tepkilerden biri 2017 yılında Avustralya’da yaşanmıştır. Qantas Havayolları CEO’su Alan Joyce, bir toplantıdaki konuşmasında eşcinsel evliliğe verdiği destek nedeniyle yüzüne pasta yapıştırılarak saldırıya uğramıştı...

 Trans kabin memurları için Tayland ve Güney Kore’de (Asian Airlines) kısıtlama yoktur. Benzeri durumdaki pilotların dayanışma amaçlı olarak kurdukları gruplar vardır: National Gay Pilots Association (NGPA), Canadian Aviation Pride: Gay Pilots… İngiliz havayolu şirketi Virgin Atlantic, (bu gruplara selâm göndermek amacıyla) tarihin ilk LGBT seferini 28 Haziran 2019 günü düzenledi. Londra’nın Heathrow havalimanından New York’un Newark havalimanına yapılan seferde (Pride Flight) uçuş ekibi tümüyle LGBT temsilcilerinden oluştu.

Sonsöz; işini düzgün yapan, bedensel ve zihinsel sağlığı yerinde olan herkesin uçmaya ve uçurmaya hakkı olduğu, cinsel yönelimlerinin uçuş emniyeti bağlamında engel olmadığıdır.

Kaynaklar

1. http://www.gokyuzuhaberci.com/haber.php?id=41685

2. ICAO Medical Manuel. 3rd Edition, 2012. Doc 8985-AN/859. Chapter 9: 9.8.5.

3. http://www.pilotfriend.com/aeromed/medical/hiv.htm

4. Berry MA. Civil aviation medicine. In: DeHart RL, Davis JR. (Eds). Fundamentals of Aerospace Medicine. 3rd Edit, Lippincott Williams&Wilkins, Philadelphia, USA. 2002. p. 557.

5. Hutchison E. Aeromedical certification for HIV positive pilots - The UK approach. 78th Annual AsMA Scientific Meeting (2007) Abs. # 147.

6. John Walton. Trailblazing trans pilot Jessica Taylor pushes for equality. https://runwaygirlnetwork.com/2015/09/11/trailblazing-trans-pilot-jessica-taylor-pushes-for-equality/

7. Bor R. Psychological assessment and reporting of crew mental health. In: Bor R, Hubbard T. (Eds). Aviation Mental Health: Psychological Implications for Air Transportation. Ashgate Pub. USA. 2006. pp. 149-50.

8. Jane Hutcheon. http://www.abc.net.au/news/2018-04-25/transgender-pilot-ayla-holdom-royal-wedding-prince-william/9691102

9. Valderrama C. Who is who? Case report. Aeromedical implications of gender dysphoria. The Fedaeral Air

Surgeon’s Medical Bulletin. 2009;47(4): 6-7.

10. Danny Kim. New York Times (Jan 19, 2018). https://www.nytimes.com/2018/01/19/fashion/weddings/two-active-duty-soldiers-marry-in-same-sex-wedding-at-west-point.html

11. https://www.kaosgl.org/haber/escinsel-kabin-memurundan-iran-ucusuna-tepki